चुनावमा माओवादी र रास्वपा हौसिदा किन डराए कांग्रेस र एमाले? किन जेनजीले दल खोल्न सकेनन्?​

✍️ चन्द्रप्रसाद अधिकारी
(बरिष्ठ प्राध्यापक, शिक्षाविद्, विश्लेषक तथा अनुसन्धानकर्ता हुन)

नेपालको राजनीति एक दशक लामो सङ्क्रमणपछि अहिले एक खतरनाक तर रोमाञ्चक मोडमा उभिएको छ। २००७ सालदेखि जरा गाडेका र देशको सत्तालाई दशकौंसम्मआफ्नो निजी पकडमा राखेका परम्परागत शक्तिहरू—नेपाली कांग्रेस र नेकपा एमाले—गहिरो चुनौती र अस्तित्वको सङ्कट महसुस गरिरहेका छन्।

यो चुनौती अचानक आएको होइन। पछिल्ला चुनावहरूमा उदाएका दुई भिन्न प्रकृतिका शक्तिहरू—नेकपा माओवादी केन्द्र (माके) र राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रास्वपा)—मा देखिएको फरक-फरक प्रकृतिको ‘हौसला’ ले नेपाली राजनीतिलाई नयाँ दिशा दिएको छ। यो परिदृश्यले नेपाली जनमतको तीव्र असन्तुष्टि र ‘परिवर्तन अब ढिला भयो’ भन्ने भावनालाई प्रतिविम्बित गर्छ।

यद्यपि, यो परिवर्तनको ज्वारभाटाबीच पनि एक महत्त्वपूर्ण प्रश्न अनुत्तरित छ: जेन-जी (Generation Z) भनेर चिनिने युवा पुस्ताले देशव्यापी रूपमा वैकल्पिक राजनीतिक दल खोल्न नसक्नुले वैकल्पिक राजनीतिको सम्भावनाबारे नै प्रश्न खडा गरेको छ।

१. माओवादी र रास्वपाको चुनावी हौसलाको स्रोत:

माओवादी र रास्वपाको हौसलाको प्रकृति फरक भए पनि दुवैले स्थापित दलहरूको कमजोरीलाई आफ्नो शक्तिको आधार बनाएका छन्।

माओवादी केन्द्र (माके) को हौसला:

माकेको हौसला वैचारिक शुद्धतामा नभई राजनीतिक ‘दक्षता’ र ‘उपलब्धि’ मा केन्द्रित छ।

• सत्ताको ‘भिटो पावर’ कायम राख्नु: पछिल्लो अवस्थामा माकेले आफ्नो कम सिट संख्यालाई पनि ठूला दलहरूबीचको प्रतिस्पर्धामा ‘निर्णायक शक्ति’का रूपमा प्रयोग गरिरहेको छ। जुनसुकै गठबन्धन बने पनि आफ्नो भूमिका अनिवार्य हुने भएकाले पार्टीभित्र नेतृत्वमाथि प्रश्न उठ्दैन र कार्यकर्ताको मनोबल उच्च रहन्छ।
• सङ्घीयता र गणतन्त्रको ‘पेटेन्ट राइट’ (Patent Right): माकेले आफूलाई यी ठूला राजनीतिक परिवर्तनहरूको ‘मूल शक्ती’ का रूपमा प्रस्तुत गरिरहन्छ। यसले गर्दा परिवर्तनका पक्षधर र असन्तुष्ट समूहको सहानुभूतिपूर्ण मत माओवादीले पाइरहेको छ। जनतालाई परिवर्तनको एजेन्डा स्थापित गराएको मनोवैज्ञानिक फाइदा यसले निरन्तर उठाइरहेको छ र यो सत्य पनि हो।
• संगठनात्मक लचकता: माकेले आफ्नो कठोर वैचारिक अडान छोडेर लाचाकतावादी राजनीतिक मोडेल अपनाएको छ। यसले गर्दा उसलाई जुनसुकै वेला जस्तोसुकै गठबन्धन तोड्न वा जोड्न नैतिक बन्धन छैन। यो लचकताले तत्कालका लागि सत्ताको सुनिश्चितता दिएको छ, जुन हौसलाको मुख्य स्रोत हो।
• विद्रोही नेताको ‘सम्भ्रान्त वर्ग’ मा रूपान्तरण: पार्टीको नेतृत्व तहमा रहेकाहरू सत्ता र राज्यका स्रोतसाधनमा निरन्तर पहुँचमा रहेका छन्। यसले ग्रासरूटका कार्यकर्तालाई पनि भविष्यमा लाभ मिल्ने आशा जगाइरहन्छ, जसले हौसला बढाउँछ।

राष्ट्रिय स्वतन्त्र पार्टी (रास्वपा) को हौसला:

रास्वपाको हौसला पूर्णतः नयाँ पुस्ताको असन्तुष्टि र ‘परिवर्तनको चाहना’ मा आधारित छ।

• ‘एन्टि-इन्कम्बेन्सी’ लहरको पूर्ण उपयोग (Anti-Incumbency): रास्वपाले मतदाताको पुरानो दलप्रतिको वितृष्णालाई मात्र होइन, तिनका वर्षौं पुराना नेताहरूलाई ‘नो नट अगेन’ भन्ने स्पष्ट सन्देश दिएको छ। यो दलले आफ्नो एजेन्डा भन्दा पनि पुराना दलको अक्षमता र भ्रष्ट छवि लाई मुख्य हतियार बनाएको छ, जुन जनमतको सबैभन्दा ठूलो शक्ति बनेको छ।
• प्रभावकारी ‘डिजिटल डिप्लोमेसी’ र मिडियाको आकर्षण: रास्वपाले परम्परागत राजनीतिक भेलाको साटो सामाजिक सञ्जाल, यूट्युब र मिडियालाई आफ्नो चुनावी प्रचारको मुख्य मैदान बनाएको छ। यसले कम खर्चमा अधिकतम युवा र सहरी मतदातासम्म पुग्न सहयोग गरेको छ।
• सफा र ‘गैर-राजनीतिक’ छविको दाबी: रास्वपाले आफूलाई ‘परम्परागत राजनीतिज्ञ’ भन्दा फरक, ‘समस्या समाधानकर्ता’ र ‘प्रोफेसनल’ को रूपमा प्रस्तुत गरेको छ। यसले देशको काम कारबाहीमा राजनीतिकरण हावी भएकोमा असन्तुष्ट पेसाकर्मी, बुद्धिजीवी र व्यापारी वर्गलाई आकर्षित गरेको छ।
• तत्कालको परिणाम देखाउने दबाब: रास्वपाका नेताहरूले छोटो अवधिमै केही सकारात्मक काम गरेर देखाएका छन्, जसले गर्दा जनमानसमा ‘नयाँले केही गर्न सक्छन्’ भन्ने विश्वास (Hope Factor) कायम राखेको छ।

२. कांग्रेस र एमाले किन चुनावमा डराए?

नेपालका दुई ठूला र स्थापित दल, कांग्रेस र एमालेमा देखिएको ‘डर’ उनीहरूको संगठनमा भन्दा पनि चुनावी नतिजामा देखिएको पहिरोसँग सम्बन्धित छ।

• सङ्गठनात्मक आधार भत्किएको अनुभूति: आफ्ना भ्रस्टाचार जनता सम्म छताछुल हुने गरि पोखिने वातावरण पछिल्लो कांग्रेस र एमालेको केपी ओली सरकारले प्रस्ट पारी दिएको छ l पुराना दलहरूको मुख्य शक्ति वडादेखि केन्द्रसम्म फैलिएको बलियो सङ्गठन हो। तर, जब रास्वपाले सङ्गठनात्मक संरचना नभए पनि ठूलो मत ल्यायो, यसले यी दलका कार्यकर्ताको पार्टीप्रतिको निष्ठा मा प्रश्न उठायो। यसले नेताहरूलाई आफ्नो संगठन अब पुरानो जस्तो ‘भोट-मेसिन’ नरहेको अनुभूति गराएको छ।
• विचारशून्यता र एजेन्डाको सङ्कट: संघीयता, गणतन्त्र, संविधान निर्माणजस्ता ठूला एजेन्डा पूरा भएपछि अब यी दलहरूसँग मतदातालाई आकर्षित गर्ने कुनै नयाँ, आकर्षक र स्पष्ट आर्थिक वा सामाजिक एजेन्डा बाँकी छैन। रास्वपाले सुशासन र भ्रष्टाचारविरुद्धको मुद्दालाई नयाँ एजेन्डा बनाएको छ, जसको जवाफ कांग्रेस-एमालेसँग छैन।
• पुस्ता हस्तान्तरणमा असफलता र ‘पुरानो अनुहार’ को बोझ: दुवै दलको नेतृत्व दशकौंदेखि उही व्यक्तिहरूले ओगटेका छन्। युवा पुस्तालाई नेतृत्वमा ल्याउन नसक्दा उनीहरू पार्टीभित्र अन्तर-पार्टी असन्तुष्टि र बाहिर जन असन्तुष्टि दुवैको शिकार भएका छन्।
• माओवादीको डर: माओवादी केन्द्रको रणनीतिक लचकताले कांग्रेस र एमाले दुवैलाई राजनीतिक स्थायित्वका लागि उसैमा निर्भर रहनुपर्ने बाध्यता सिर्जना गरिदिएको छ। यसले दुवै दललाई सत्ता सञ्चालनमा माओवादीको अत्यधिक दबाब सहनुपर्ने डर छ।
• साधन-स्रोतको प्रभावकारितामाथि प्रश्न: कांग्रेस-एमालेलाई लाग्थ्यो, चुनाव पैसा र परम्परागत शक्तिले जितिन्छ। तर, रास्वपाको उदयले कम साधन-स्रोत र छोटो समयमा पनि ‘वेभ’ (लहर) सिर्जना गर्न सकिन्छ भन्ने देखाइदियो। यसले उनीहरूको परम्परागत चुनावी रणनीतिको प्रभावकारितामा ठूलो चुनौती खडा गरिदिएको छ।

३. किन जेन-जीहरुले दल खोल्न सकेनन्?

रास्वपालाई ‘जेन-जीको पार्टी’ भनिए पनि, विशुद्ध जेन-जी पुस्ताले नेतृत्व गरेको कुनै बलियो राष्ट्रिय दल अझै स्थापित हुन सकेको छैन। यसका पछाडि मुख्य कारणहरू निम्नानुसार छन्:

• दल चलाउन आवश्यक स्रोतको अभाव: राजनीतिक दल चलाउन र चुनावमा प्रतिस्पर्धा गर्नका लागि विशाल आर्थिक स्रोत (धन), मानवीय स्रोत (संगठन), र समयको आवश्यकता पर्छ। जेन-जी पुस्तासँग यी तीनै कुराको अभाव वा व्यवस्थापनमा कठिनाइ छ। ठूला दलले दशकौंदेखि स्रोत र कार्यकर्ताको संजाल बनाएका छन्, जुन रातारात बनाउन सकिँदैन।
• संरचना र संगठनमा रुचि नहुनु: जेन-जी पुस्ता छिटो परिणाम चाहने र डिजिटल माध्यममा बढी सक्रिय रहने गर्छ। उनीहरू ‘साझा मुद्दा’ मा छोटो समयका लागि एकजुट त हुन्छन्, तर वडा, गाउँ, जिल्ला हुँदै केन्द्रसम्म फैलिएको परम्परागत, कठोर दलगत संगठन निर्माणको झन्झटिलो प्रक्रियामा अभ्यस्त र इच्छुक छैनन्।
• नेतृत्वको मुद्दा: रास्वपाको उदयले नै यो देखाएको छ कि नयाँ दल खोल्नका लागि स्थापित र विश्वसनीय ‘चेहरा’ आवश्यक हुन्छ। जेन-जी पुस्ताबाट त्यस्तो साझा र सर्वस्वीकार्य व्यक्तित्व अझै अगाडि आउन सकेको छैन, जसले देशव्यापी रूपमा जनसमर्थन प्राप्त गर्न सकोस्।
• कानुनी र प्रक्रियागत जटिलता: नेपालको राजनीतिक दल सम्बन्धी ऐनले दल दर्ता र सञ्चालनका लागि केही मापदण्डहरू तोकेको छ, जुन नयाँ र शून्यबाट सुरु गर्ने समूहका लागि पूरा गर्न चुनौतीपूर्ण हुन्छ (जस्तै: तोकिएको संख्यामा केन्द्रीय सदस्य, विभिन्न तहमा संरचना, आर्थिक पारदर्शिताको व्यवस्था)।
• ‘ब्याक-अप’ शक्तिको अभाव: रास्वपालाई अगाडि बढाउनेमा केही हदसम्म पुराना अनुभव भएका व्यक्तिहरू र खास वर्गको समर्थन थियो। जेन-जी पुस्ताको आन्दोलनमा भने वैचारिक वा आर्थिक रूपमा ‘ब्याक-अप’ गर्ने बलियो समूहको अभाव देखिन्छ।

निष्कर्ष: नेपालको राजनीतिमा कांग्रेस र एमालेमा देखिएको डरले स्थापित दलहरूको जग हल्लिन थालेको सङ्केत गर्छ, जसको मुख्य कारण रास्वपा र माओवादी केन्द्रले क्रमशः ‘वैकल्पिक आकर्षण’ र ‘रणनीतिक आवश्यकता’ को रूपमा आफूलाई प्रस्तुत गर्न सक्नु हो। जेन-जी पुस्तामा देखिएको राजनीतिक चेतना महत्त्वपूर्ण छ, तर त्यो चेतनालाई दिगो र प्रभावकारी राष्ट्रिय दलमा रूपान्तरण गर्नका लागि आवश्यक सांगठनिक संरचना, आर्थिक स्रोत र राष्ट्रिय स्तरको साझा नेतृत्वको अझै अभाव छ। यो अभाव नै वर्तमानमा ठूला दलहरूमा देखिएको ‘डर’ का बाबजुद जेन-जी पुस्ताले वैकल्पिक राजनीतिको नेतृत्व लिन नसक्नुको मुख्य कारण हो।