✍️ चन्द्रप्रसाद अधिकारी (लेखक बरिष्ठ प्राध्यापक, लेखक, शिक्षाविद्, विश्लेषक तथा अनुसन्धानकर्ता हुन्)
हामी सबै एउटा यस्तो समाजमा बाँचिरहेका छौं जहाँ हरेक दिन केही न केही परिवर्तन भइरहेको छ। यो परिवर्तन कहिलेकाहीँ सानो देखिन्छ, तर यसले हाम्रो जीवनमा गहिरो प्रभाव पार्न सक्छ। हामीले बुझ्नुपर्छ कि समाजलाई अगाडि बढाउने र यसलाई अझ राम्रो बनाउने जिम्मेवारी हामी सबैको काँधमा छ।
परिवर्तनको कुरा गर्दा, यो केवल नियम वा कानुन परिवर्तन गर्ने कुरा मात्र होइन। परिवर्तन हाम्रो सोच, हाम्रो व्यवहार र एक अर्काप्रति हाम्रो दृष्टिकोणमा आउने बदलाव हो। जब हामी सकारात्मक सोच राख्छौं, अरूको दुःखमा साथ दिन्छौं, र अन्यायविरुद्ध आवाज उठाउँछौं, तब मात्र वास्तविक परिवर्तन सम्भव हुन्छ।
हामीले देखेका छौं कि कसरी ससाना प्रयासहरूले पनि ठूलो परिवर्तन ल्याउन सक्छन्। एउटा बच्चालाई विद्यालय पठाउने निर्णयले उसको भविष्य बदल्न सक्छ। एउटी महिलाले आफ्नो अधिकारको लागि आवाज उठाउँदा समाजमा समानताको बीउ रोपिन्छ। एउटा समुदायले सरसफाइ अभियान चलाउँदा वातावरण स्वच्छ हुन्छ र रोगव्याधिबाट मुक्ति मिल्छ। यी सबै उदाहरणहरूले देखाउँछन् कि परिवर्तनको लागि ठूला पदमा हुनु पर्दैन, केवल एउटा बलियो इच्छाशक्ति भए पुग्छ।
महान् व्यक्तित्वहरूका प्रेरणादायी भनाइहरू (Inspiring Quotes from Great Personalities)
यस विषयमा महान् व्यक्तित्वहरूले पनि आफ्नो अमूल्य विचार राखेका छन्, जसले हामीलाई अझ ऊर्जा दिन्छन्:
महात्मा गान्धी भन्नुहुन्छ, “तिमी आफैं त्यो परिवर्तन बन, जुन तिमी संसारमा देख्न चाहन्छौ।” यो भनाइले हामीलाई आफ्नो भित्रबाट परिवर्तनको सुरुवात गर्न प्रेरित गर्दछ।
नेल्सन मण्डेलाले भन्नुभएको छ, “शिक्षा सबैभन्दा शक्तिशाली हतियार हो, जसले तिमी संसार बदल्न सक्छौ।“ शिक्षाको शक्तिले मात्र समाजमा चेतना र विकास ल्याउन सकिन्छ।
मार्टिन लुथर किंग जूनियरले जोड दिएका छन्, “अन्याय जहाँसुकै भए पनि, त्यो सबैतिर न्यायका लागि खतरा हो।” यसले अन्यायविरुद्ध एकजुट भएर लड्नुपर्ने आवश्यकतालाई औंल्याउँछ।
मदर टेरेसाको भनाइ छ, “यदि तिमी हजारौंलाई खुवाउन सक्दैनौ भने, कम्तीमा एउटालाई खुवाऊ।” यसले सानो भए पनि, हामीले गर्ने हरेक सकारात्मक कार्यको महत्वलाई बुझाउँछ।
स्वामी विवेकानन्दले भन्नुभएको छ, “उठ, जाग र लक्ष्यमा नपुगेसम्म नरोक। ” यो भनाइले हामीलाई निरन्तर प्रयास गरिरहन र हार नमान्न प्रेरणा दिन्छ।
दिगो विकासका लक्ष्यहरू (SDGs) र युवाको भूमिका (Sustainable Development Goals (SDGs) and the Role of Youth)
आजको २१ औं शताब्दीमा हामीले दिगो विकासका लक्ष्यहरू (Sustainable Development Goals – SDGs) लाई बिर्सन मिल्दैन। SDGs १७ वटा विश्वव्यापी लक्ष्यहरूले सन् २०३० सम्ममा गरिबी अन्त्य गर्ने, पृथ्वीको रक्षा गर्ने र सबै मानिसले शान्ति र समृद्धिको अनुभव गर्ने सुनिश्चित गर्ने परिकल्पना गरेका छन्। नेपालले पनि यी लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न प्रतिबद्धता जनाएको छ।
युवाहरू यो परिवर्तनका मुख्य संवाहक हुन्। नेपालको कुल जनसंख्याको ठूलो हिस्सा युवाहरूले ओगटेका छन् र उनीहरूको ऊर्जा, सिर्जनशीलता र नवप्रवर्तनले दिगो विकासका लक्ष्यहरू प्राप्त गर्न महत्वपूर्ण भूमिका खेल्न सक्छ।
संयुक्त राष्ट्रसंघका पूर्व महासचिव कोफी अन्नानले भनेका छन्, “युवाहरूले परिवर्तन ल्याउन सक्छन् र ल्याउनुपर्छ। तिनीहरू परिवर्तनका एजेन्टहरू हुन्।“
मलाला युसुफजाईले पनि भनेकी छिन्, “हाम्रो भविष्य हाम्रो आजको निर्णयमा निर्भर गर्दछ।“ युवाहरूले आज गरेका निर्णयले भोलिको दिगो समाज निर्माणमा महत्वपूर्ण भूमिका खेल्छ।
युवाहरूलाई SDGs मा कसरी जोड्न सकिन्छ?
चेतना जगाउने अभियान: युवाहरूलाई SDGs का १७ वटै लक्ष्यबारे जानकारी गराउने, यसको महत्व बुझाउने र उनीहरूलाई यसमा लाग्न प्रेरित गर्ने। विद्यालय, कलेज र समुदायस्तरमा कार्यशाला, गोष्ठी तथा सचेतना कार्यक्रमहरू आयोजना गर्न सकिन्छ।
सिर्जनशील परियोजनाहरूमा संलग्नता: युवाहरूलाई उनीहरूको रुचिअनुसारका SDGs सँग सम्बन्धित परियोजनाहरूमा संलग्न गराउने। जस्तै, वातावरण संरक्षण, शिक्षा सुधार, लैंगिक समानता, सरसफाइ, स्वास्थ्य सचेतना वा गरिबी न्यूनीकरण सम्बन्धी स्थानीय पहलहरूमा उनीहरूलाई नेतृत्व गर्न लगाउने।
नेतृत्व विकास र क्षमता अभिवृद्धि: युवाहरूलाई SDG सँग सम्बन्धित विभिन्न विषयमा तालिम दिने, उनीहरूको नेतृत्व क्षमता विकास गर्ने र निर्णय प्रक्रियामा सहभागी गराउने।
डिजिटल प्लेटफर्मको प्रयोग: सामाजिक सञ्जाल र अन्य डिजिटल माध्यमहरू प्रयोग गरी SDGs बारे जानकारी फैलाउने, युवाहरूलाई एक अर्कासँग जोड्ने र उनीहरूका अनुभव आदानप्रदान गर्ने अवसर प्रदान गर्ने।
नवप्रवर्तन र उद्यमशीलतालाई प्रोत्साहन: युवाहरूलाई SDGs सम्बन्धी समस्या समाधानका लागि नयाँ र सिर्जनशील उपायहरू खोज्न प्रोत्साहित गर्ने। युवा उद्यमशीलतालाई बढावा दिएर रोजगारी सिर्जना गर्ने र दिगो आर्थिक विकासमा योगदान पुर्याउने।
स्थानीय सरकार र नागरिक समाजसँग सहकार्य: युवाहरूलाई स्थानीय तहका सरकार र नागरिक समाजका संस्थाहरूसँग मिलेर काम गर्न प्रेरित गर्ने, ताकि उनीहरूले नीति निर्माण र कार्यान्वयनमा प्रत्यक्ष योगदान पुर्याउन सकून्।
युवालाई उत्पादनमा कसरी जोड्ने (How to Involve Youth in Production)?
नेपालमा युवा शक्तिको ठूलो हिस्सा विदेशिने क्रम बढिरहेको छ। यो ‘ब्रेन ड्रेन’ र ‘वेल्थ ड्रेन’ दुवै हो। युवाहरूलाई देशमै उत्पादनशील काममा संलग्न गराउनु दिगो विकासका लागि अपरिहार्य छ। यसका केही प्रमुख उपायहरू:
1. सीप विकास र प्राविधिक शिक्षा (Skill Development and Technical Education):
बजारको मागअनुसार सीप: श्रम बजारमा माग भएका सीपहरू (जस्तै: कृषि, पर्यटन, जलविद्युत, सूचना प्रविधि, प्लम्बिङ, इलेक्ट्रिसियन, कारपेन्टर आदि) मा युवालाई दक्ष बनाउन तालिम दिने।
प्राविधिक शिक्षालयको विस्तार: दुर्गम क्षेत्रमा समेत प्राविधिक शिक्षालयहरू स्थापना गरी प्राविधिक जनशक्ति तयार गर्ने।
व्यवसायिक ज्ञान: युवाहरूलाई व्यावसायिक ज्ञान, वित्तीय साक्षरता र उद्यमशीलताको विकास गर्ने तालिम प्रदान गर्ने।
बिल गेट्सले भनेका छन्, “यदि तपाईं मानिसहरूलाई सीप दिनुहुन्छ भने, तिनीहरू आफैं सफल हुन्छन्।“
2. उद्यमशीलता र स्वरोजगार (Entrepreneurship and Self-Employment):
सुलभ ऋण र अनुदान: युवाहरूलाई आफ्नै व्यवसाय सुरु गर्नका लागि कम ब्याजदरमा सुलभ ऋण र आवश्यक अनुदान उपलब्ध गराउने। विशेषगरी सामूहिक ऋण र अनुदानको व्यवस्था गर्न सकिन्छ।
स्टार्टअप प्रोत्साहन: नयाँ र नवप्रवर्तनकारी (Innovative) विचार भएका युवा स्टार्टअपहरूलाई प्रोत्साहन गर्ने नीति ल्याउने। यसका लागि इन्क्युबेशन सेन्टर र मेन्टरसिप कार्यक्रमहरू चलाउन सकिन्छ।
स्थानीय कच्चा पदार्थमा आधारित उद्योग: स्थानीय स्रोतसाधन र कच्चा पदार्थमा आधारित लघु, घरेलु तथा साना उद्योगहरू खोल्न युवालाई प्रोत्साहन गर्ने। जस्तै: कृषिजन्य उत्पादन प्रशोधन, जडीबुटी संकलन तथा प्रशोधन, हस्तकला आदि।
बाँझो जमिनको उपयोग: बाँझो रहेको जमिनको उपयोग गरी कृषि र पशुपालनमा युवालाई जोड्ने।
3. रोजगार सिर्जना र लगानी (Job Creation and Investment):
औद्योगिक विकास: साना, मध्यम र ठूला उद्योगहरूको स्थापना गरी रोजगारीका अवसरहरू सिर्जना गर्ने।
सेवा क्षेत्रमा लगानी: पठाओ, फुडमान्डुजस्ता सेवामूलक क्षेत्रहरूमा सरकारले लगानी र प्रोत्साहन बढाउने।
श्रम बजारको माग: श्रम बजारको माग अनुसारको जनशक्ति उत्पादन र आपूर्ति सुनिश्चित गर्ने।
पारिश्रमिकमा समानता: श्रमिक र रोजगारदाताबीच कामअनुसारको मर्यादित पारिश्रमिक दिने वातावरण बनाउने।
4. नीतिगत सुधार र सहकार्य (Policy Reform and Collaboration):
युवा मैत्री नीति: युवालाई स्वदेशमै बस्न र काम गर्न प्रेरित गर्ने खालका नीति निर्माण गर्ने र त्यसको प्रभावकारी कार्यान्वयन गर्ने।
सरकारी–निजी साझेदारी: युवालाई उत्पादनमा जोड्न सरकार, निजी क्षेत्र र सहकारीबीच सहकार्य बढाउने।
रेमिट्यान्सको उत्पादनशील प्रयोग: विदेशबाट आउने रेमिट्यान्सलाई अनुत्पादक क्षेत्रमा खर्च गर्नभन्दा उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी गर्न प्रोत्साहन गर्ने।
नेपालको सन्दर्भमा SDGs प्राप्ति गर्ने प्रमुख मोडेलहरू (Key Models for Achieving SDGs in the Context of Nepal)
नेपालमा SDGs प्राप्तिका लागि निम्न मोडेलहरू अपनाउन सकिन्छ:
1. बहु-क्षेत्रीय समन्वय मोडेल (Multi-sectoral Coordination Model):
बलियो समन्वय: SDGs ले विभिन्न क्षेत्रहरू (शिक्षा, स्वास्थ्य, कृषि, वातावरण, पूर्वाधार आदि) लाई समेट्ने हुनाले विभिन्न मन्त्रालय, विभाग र निकायहरूबीच बलियो समन्वय आवश्यक हुन्छ।
स्थानीयकरण: स्थानीय तहमा SDGs को स्थानीयकरण (Localization) गरी स्थानीय आवश्यकता र प्राथमिकता अनुसार कार्यक्रमहरू सञ्चालन गर्ने।
2. साझेदारी मोडेल (Partnership Model):
साझेदारी: सरकार, निजी क्षेत्र, नागरिक समाज, अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाहरू र समुदाय बीचको बलियो साझेदारीले स्रोत, ज्ञान र प्रविधिको आदानप्रदान भई SDGs प्राप्तिको गति बढाउन सकिन्छ। लक्ष्य १७ ‘लक्ष्य प्राप्तिका लागि साझेदारी’ आफैंमा एक महत्वपूर्ण मोडेल हो।
हेनरी फोर्डले भनेका छन्, “एकसाथ आउनु सुरुवात हो; एकसाथ रहनु प्रगति हो; एकसाथ काम गर्नु सफलता हो।“
3. समुदायमा आधारित विकास मोडेल (Community-Based Development Model):
स्थानीय समुदायलाई योजना निर्माण, कार्यान्वयन र अनुगमनमा प्रत्यक्ष संलग्न गराएर उनीहरूको आवश्यकताअनुसारका विकास गतिविधिहरू सञ्चालन गर्ने।
यसले स्वामित्व र दीगोपना बढाउँछ।
4. प्रविधि तथा नवप्रवर्तन मोडेल (Technology and Innovation Model):
सूचना प्रविधि, डिजिटल प्लेटफर्म र नवप्रवर्तनलाई प्रयोग गरी दक्षता बढाउने, सेवा प्रवाहमा सुधार ल्याउने र नयाँ समाधानहरू खोज्ने।
विशेषगरी शिक्षा, स्वास्थ्य र जलवायु परिवर्तनका क्षेत्रमा प्रविधिको प्रयोग महत्वपूर्ण हुन्छ।
5. क्षमता विकास मोडेल (Capacity Building Model):
सरकारी अधिकारी, नागरिक समाजका सदस्य र समुदायका व्यक्तिहरूको क्षमता अभिवृद्धि गर्ने ।
डाटा संकलन, विश्लेषण र प्रतिवेदनका लागि आवश्यक तालिम र उपकरणहरू उपलब्ध गराउने।
6. दिगो लगानी र वित्त पोषण मोडेल (Sustainable Investment and Financing Model):
SDGs प्राप्तिका लागि आवश्यक पर्ने वित्तीय स्रोतको परिचालन गर्ने। यसमा आन्तरिक स्रोत, वैदेशिक सहायता, निजी लगानी र नवप्रवर्तनकारी वित्त उपकरणहरू समावेश हुन्छन्।
गरिबी निवारण र रोजगारी सिर्जनाका लागि उत्पादनशील क्षेत्रमा लगानी बढाउने।
वारेन बफेटको भनाइ छ, “कोहि आज छाँयामा बसिरहेको छ किनभने कसैले धेरै अघि रुख रोपेको थियो।” दिगो लगानी आजको आवश्यकता हो।
हामीले बिर्सनु हुँदैन कि समाजमा अझै पनि धेरै चुनौतीहरू छन्: गरिबी, अशिक्षा, विभेद, भ्रष्टाचार आदि। यी समस्याहरूलाई समाधान गर्न हामी सबैको सामूहिक प्रयास आवश्यक छ। जब हामी एकजुट हुन्छौं, तब यी चुनौतीहरू पनि सामान्य लाग्न थाल्छन्। हामीले एक अर्कालाई साथ दिनुपर्छ, सहयोग गर्नुपर्छ र प्रेरणा दिनुपर्छ।
यो परिवर्तनको यात्रामा कहिलेकाहीँ हामी थाक्न सक्छौं, निराश हुन सक्छौं। तर याद राखौं, अँध्यारोपछि उज्यालो अवश्य आउँछ। हामीले आशाको दियो बाल्न कहिल्यै छोड्नु हुँदैन। आजको हाम्रो सानो प्रयासले पनि भोलिको सुन्दर समाज र दिगो भविष्य को निर्माणमा ठूलो योगदान पुर्याउन सक्छ।
अन्त्यमा, आउनुहोस् हामी सबै मिलेर यस्तो समाजको परिकल्पना गरौं जहाँ सबैलाई समान अवसर होस्, जहाँ कसैलाई विभेद नगरियोस्, जहाँ सबैले खुसी र सुरक्षित महसुस गरून्। यो सम्भव छ, यदि हामी सबैले आफ्नो मनबाट परिवर्तनको सुरुवात गयौं र युवा शक्तिलाई SDGs प्राप्तिको दिशामा परिचालन गर्दै उत्पादनशील कार्यमा संलग्न गयौं ।
के हामी सबै मिलेर यो परिवर्तनको यात्रामा हिँड्न र दिगो भविष्य निर्माण गर्न तयार छौं?